Değerli taşlaş, pürüzsüz, parlak, büyüleyici yapılarıyla ve hangi şekle bürünürlerse bürünsünler hayatımıza anında güzellik ve değer katarlar. Elbette ki bu kadar güzel ve özenle oluşan bir şey tesadüf eseri yada rastgele oluşamaz.
Taşların oluşması için belirli sıcaklık, basınç, ağırlık, ortam ve zeminin oluşması gerekir.
Çoğu değerli taş doğada kristalize mineraller olarak oluşur. Aslında tanım olarak ta kristaller, tekrarlayan bir yapıya (veya kristal sistemlere) sahip atomlardan oluşan katılardır. Kristalizasyon, atomların veya moleküllerin bir kristale dönüştüğü sürecin kendisine verilen isimdir.
Taşların oluşabilmesi için şu 5 etkene ihtiyaç vardır,
- Zaman
- Yer
- Materyal
- Sıcaklık
- Basınç
Taşlar Nasıl oluşur?
Yeterince oluşan yüksek sıcaklık, bir çözeltinin ve birkaç mineralin sıvı halde kalmasını ve karışmasını sağlar. Sıcaklığın düşmesi ile sıvı olan materyaller katı bir hal almaya başlar. Bu katılaşma kristallerin oluşmasının başlamasını sağlar.
Kristaller çeşitli sıcaklıklarda farklı yapılar halinde oluşur. Örneğin oluşan bir çözelti gerekli sıcaklığa ulaşınca ilk olarak topaz gerekli ortam sıcaklığının değişmesi ile kuvars grubunun diğer üyeleri oluşabilmektedir.
Diğer oluşumlar için ise yer, basınç, materyaller gibi etmenlerle değişiklikler göstermektedir.
Değerli Taşlar Hangi Ortamlarda Oluşur?
Değerli taşlar, Dünya üzerinde çeşitli ortamlarda oluşur. Mücevherlerin çoğu, dünyanın kabuk adı verilen üst tabakasında oluşur. Kabuk, 5 ila 70 km arasında bir derinliğe veya kalınlığa sahiptir.
Çoğu taş madencilik yoluyla Dünya’dan çıkarılırken, bazen de doğal jeolojik süreçlerle deprem, püskürtme gibi durumlarla yüzeye çıkarılır. Bu işlemler için yüzeyin 400 km altına kadar etkili olabilmektedir.
Değerli taşların (değerli ve yarı değerli taşlar) çeşitli türleri ve oluşumları vardır. En önemlileri aşağıdaki gibidir.
Magmatik Kristalleşme : Magma, soğutma üzerine çeşitli minerallerin kristallerini üretir. Bunlardan bazıları elmas gibi değerli taş olarak kullanılır. Büyük derinliklerde oluşan kristaller, volkanik patlamalarda lavlar tarafından yüzeye çıkmaktadır. Aytaşı, topaz ve korindon gibi mineraller bu türden yaygın değerli taşlardır.
Pegmatit : Magmatik kristalleşmenin son aşamasına doğru ince bir silikat sıvısı kalır ve bu sıvı çevreleyen kayalara sıkıştırılırsa çok büyük kristaller içeren pegmatitler üretir. Bunların çoğu değerli taşlar olarak kullanılır. Turmalin, topaz, beril, kuvars ve spodümen yaygın pegmatitik değerli taşlardan bazılarıdır.
Hidrotermal damar birikintileri : Magmadaki silikat maddenin çoğu kristalleştiğinde geriye kalan çeşitli kimyasalların sıcak sulu (hidrotermal) çözeltisidir. Bu sıcak sıvılar, çevreleyen kayalardaki çatlaklara nüfuz eder ve Damarlarda çökelir. Örnek taşlar: zümrüt, topaz, kırmızı beril ve benitoittir.
Yerleştirici veya Alüvyon birikintileri : Bazı mineraller hava koşullarına karşı oldukça dirençlidir ve kayanın geri kalanı ayrışıp parçalandığında akan su tarafından da taşınırlar. Ancak yüksek özgül ağırlıkları nedeniyle nehir yatağında birikir ve örnek olarak Sri Lanka, Myanmar, Hindistan’dan çıkan değerli taşlara neden olurlar. Bu oluşuma örnek taşlar: Elmas, yakut, safir, krizoberil, zirkon, granat, kuvars gibi değerli taşlarlardır.
Kimyasal çökeltiler: Çözelti içinde taşınan kimyasallar, fizikokimyasal ortam değiştiğinde çökebilir. Yaygın örnekler malakit, opal, rhodochrosite ve turkuazdır. Örneğin asidik bakır içeren çözeltiler gözenekli volkanik kayalardan geçerken alüminyum ve fosfor içeren minerallerle reaksiyona girerek turkuaz taşını oluştururlar.
Metamorfik tortular : Bir kaya, yüksek sıcaklık veya yüksek basınca maruz kaldığında, onu oluşturan minerallerin kimyasal bileşenleri yeni minerallere yeniden düzenlenir. Bu şekilde oluşan değerli taş mineralleri diyopsit, korindon, andalusit, sillimanit, kiyanit, epidot, granat, iolit gibi oluşumlardır.
Yukarda da bahsettiğimiz gibi, değerli taşlar kabuğun alt yüzeyinde bulunan çatlak ve boşluklarda büyür. Zamanla, ısı, basınç ve mineral maddeler mevcut olduğunda kristal haline gelirler.
Bununla birlikte, kristalleşme süreçleri boyunca kırık ve boşluklar birçok kez açılıp kapanır. Bu açıklıklar kapandığında kristal büyümesi de durur. Geçitler yeniden açılırsa, kristaller büyümelerine ve oluşumlarına devam ederler.
